Türkiye’nin ilk yerli otomobili Devrim’in hikayesi

Yeryüzündeki hiçbir otomobil onun kadar yanlış tanıtılmadı, onun kadar aşağılanmadı. 40 yıla yakın bir süre boyunca 27 Mayıs darbesinin simgesi gibi görüldü ve gösterildi.

Kimileri “modeli çalıntı” dedi, kimileri ise “Türk mühendislerinin yetersizliğinin simgesi” olduğunu ileri sürdü. Ancak gerçek o kadar farklıydı ki… Türkiye, destansı filmlere konu olabilecek “büyük cesaret öyküleri”nin öyle pek sık yaşanmadığı bir ülke. Gündelik hayatında “kira ve fatura ödeme” çemberinin içine sıkıştırılmış olan bir toplumun

mensupları, bu kısır döngüden sıyrılıp kendilerini nasıl aşabilirler ki? Bizlere dayatılan tek boyutlu hayat ve buna bağlı olarak gelişen köşeye sıkışmışlık duygusu, sadece ilginç ve sıradışı toplumsal portreler üretmedeki kabızlığımızın değil, edebiyatımızda polisiye, bilim-kurgu ya da gerilim gibi popüler türlerin güdük kalışının da temel nedeni aslında.

Türk milletinin mensupları boylarını aşan işlerle uğraşmayıp sürekli “ekmek” peşinde koşmalı, öyle değil mi ya!

İşte “Devrim”, bundan tamı tamına 42 yıl önce, hayâl kurması şiddetle yasaklanmış olan böyle bir toplumda doğdu. Türkiye’nin ilk gerçek yerli otomobil prototipiydi o. Koç topluluğunun resmî tarihe göre “ilk” sayılan “Anadol”undan daha önce doğmuştu. Ancak, dedik ya, bu sıkıştırılmış toplum için haddi fazlasıyla aşan bir çabanın, cüretkâr bir hayâl gücünün ürünüydü “Devrim”.

Nitekim, anında cezalandırıldı. Bir daha da yıllar boyunca kimseler adını bile anmayacaktı. Anmamak şöyle dursun, üç tane gıcır gıcır “Devrim”den ikisinin karanlık güçler tarafından preslenerek yok edildiğini biliyoruz bugün. Sonuncu otomobili ise ona emek veren Eskişehirli işçiler güç bela kurtardılar hayâl düşmanlarının ellerinden…

“Bana bir otomobil yapın”

Yıl 1961… Cemal Gürsel cuntası işbaşındadır ve Menderes’in idamının üzerinden henüz çok kısa süre geçmiştir. Çeşitli firmalarda çalışan 23 tecrübeli Türk mühendisi, kendilerine gönderilen ayrı ayrı mektuplarla “mühim bir konuyu istişare etmek üzere” Ulaştırma Bakanlığı’na davet edilirler. Bu insanların bazıları yurt dışında görev yapmaktadır; ancak mesajı alan herkes “devletin isteği başımız üstüne” diyerek işini gücünü bırakıp Ankara’ya gelir.

O yılın 16 Haziran’ında bakanlıkta biraraya gelen mühendislere, bizzat Cemal Gürsel’den gelen “çok gizli” damgalı

bir emir okunacaktır: “Bu yılın Cumhuriyet Bayramı törenlerinde halkımızın görüş ve takdirlerine sunulmak üzere, hem tasarımı hem de malzeme olarak tamamen yerli malı bir otomobil üretmenizi istiyorum.”

O gün orada bulunan 23 mühendis bu emri “Türk insanının makûs talihine karşı bir meydan okuma” olarak algılarlar.

En küçük bir tereddüt ya da endişe sergilenmeksizin derhal işe başlanır. Çalışma mekanı olarak Devlet Demiryolları’nın Eskişehir’deki Cer Atelyesi seçilir. Zaman müthiş dardır, Cumhuriyet Bayramı’na kadar yalnızca 129 günü vardır ekibin…

Günde birkaç saat uyuyarak ve bu süre zarfında tesislerden hiç ayrılmaksızın, modeli tümüyle kendilerine ait olan,

tüm parçaları el işçiliğiyle üretilmiş, 4 silindirli ve direksiyondan vitesli harika bir “aile otomobili” üretir kahramanlarımız.

Hem de bir tane değil, tam üç tane!

Üç araç da insanüstü bir çabanın sonucunda 28 Ekim akşam saatlerinde tamamlanmıştır. Araçlara “Devrim 1”,

“Devrim 2” ve “Devrim 3” adı verilir. Mühendislerden biri Cumhurbaşkanı’nın alternatif bir renk isteyebileceğini

düşünerek, araçlardan birinin siyah olmasını teklif eder. Böylelikle, iki araç krem rengi kalırken, üçüncüsü ise onu 29 Ekim gece yarısı Ankara’ya götüren “Karakurt” treninde binbir güçlük içinde siyaha boyanır.

Depolarında, trendeki güvenlik kuralları gereği hiç benzin bulunmayan “Devrim”ler, 29 Ekim törenlerinde Cemal Gürsel’e hipodrom önünde kıl payı yetiştirilir. Çevresinde yarattığı panik ortamıyla araçlara doğru düzgün bir benzin ikmali yapılma şansı dahi tanımayan Gürsel, bindiği krem renkli “Devrim”den inip siyah “Devrim”e geçince, aracın zaten az miktarda olan benzini de biraz sonra biter.

Ve siyah “Devrim” yarı yolda durur. Gürsel’in, şoför koltuğundaki mühendise sorusu kısa ve nettir: “Ne oldu?”

Şoför, “Benzin bitti Paşam” der korkarak. Bunun üzerine “Garp kafasıyla araba yapıyorsunuz, ama Şarklı olduğunuz için benzin koymayı unutuyorsunuz” diyerek hışımla aracı terk eder Gürsel. Oysa, o aracı yapmayı başaranlar deposuna benzin koymayı da bilmektedirler elbette. Fakat, kimse aksiliğin yaşanan panikten kaynaklandığını cunta liderine anlatamaz ve “Devrim’ler” daha doğdukları gün bizzat devlet eliyle öldürülürler.

Arkalarında, kendilerine doğru düzgün bir teşekkür bile edilmemiş 23 tane gözü pek mühendisi bırakarak…

‘Devrim’ koruma altında…

Aradan geçen yıllarda Eskişehir DDY tesislerinin, hem yurt içi hem de yurt dışı pazarlara vagon ve makine üreten dev bir devlet şirketine dönüştüğünü görüyoruz. “Tülomsaş” adını alan bu şirketin hangarlarından birinde, tamamen orada çalışan insanların özverisiyle korunmaya çalışılan iki numaralı “Devrim”, hakkında sarf edilen onca hakaret cümlesine inat, adetâ akıllı bir varlık gibi yokoluşa direndi. Zaman zaman test sürüşleri için çalıştırılması dışında, işçiler bu eşsiz yadigârı yıpratmamaya azami özen gösterdiler.

“Efsane otomobil” ile ilk kez bundan bir kaç yıl önce Tülomsaş’ı ziyarete gittiğimde tanışmıştım. Orijinal jantların göbeklerinde ve kaputunda “Devrim” yazısını görünce içimin fena olduğunu hatırlıyorum. Ama beni en çok “Devrim”in ön paneli etkilemişti o zaman. Kadranlarındaki bütün ibareler Türkçeydi. “Hararet”,”benzin”, “yağ” gibi sözcükleri görünce kendimi bir an için Alman gibi hissettim. Diyeceksiniz ki bu ne demek şimdi?

Hani Almanlar’ın yüzde yüz kendi üretimleri olan BMW, Mercedes, Opel gibi dünya markası olmuş otomobillerine bindiklerinde yüzlerine yayılan mağrur bir ifade vardır ya, “Devrim”in milliyetçi kadranı da bana bir an için ona benzer bir gurur duygusu vermişti işte. Bu karşılaşmadan önce ve sonra bir daha hiç yaşayamadığım türden bir gurur…

Geçtiğimiz günlerde, “Devrim”in son durumunu öğrenmek üzere, uzun bir aradan sonra yeniden Tülomsaş’ı aradım ve Basın-Halkla İlişkiler Müdiresi Semiha Ünal ile görüştüm. Ünal, bu görüşmemizde bana sevindirici bir haber verdi. Geçtiğimiz aylarda Tülomsaş Genel Müdürü Dilaver Zeki Daloğlu’nun direktifleriyle tesisin bahçesinde bir “mini müze” oluşturulmuş ve “Devrim” bu müzede yıpratıcı iklim koşullardan etkilenmeyeceği camekanlı bir bölüme konulmuş.

Ne güzel! Birileri yıkmaya çalışırken, birileri de herşeye rağmen direniyor ve bir kentin onuru olan bu eşsiz eseri koruma altına alıyor. Tülomsaş ailesine buradan içten bir selam gönderirken, yolu bundan sonra Eskişehir’e düşecek okurlarımıza da ısrarla sesleniyorum: Gidin ve Tülomsaş’ın bahçesindeki “Devrim”i mutlaka görün. Onu, bu ülkede toplu iğne bile üretilemediği bir dönemde Türk mühendisleri yaptı. Ve birçoğu o günlerde henüz otomobil kullanmayı dahi bilmiyordu.

A. TAN – usa